• Przedmowa do książki Język-umysł-kultura
• Heimat — fragment książki Język-umysł-kultura
• Co mówi Jezus, fragment 7 rozdziału: Przypowieść o robotnikach w winnicy

Heimat — kraj ojczysty, rodzinny, strony rodzinne

Heimat jest jednym z najważniejszych słów w zasobie leksykalnym języka niemieckiego, które "spełnia warunki tego, co Raymond Williams rozumiał pod słowem-kluczem. Podobnie jak wymienione przez niego słowa-klucze: przemysł, demokracja, klasa, sztuka i kultura, słowo Heimat weszło do potocznego obiegu w szczególnym momencie historii Niemiec i utrwaliło się zarówno w codziennym, jak i bardziej oficjalnym słownictwie" (Applegate 1990: 6).

Ze względu na brak miejsca nie będę mogła omówić tu istniejącej obfitej literatury dotyczącej tego pojęcia. W długiej historii słowa Heimat szczególnie uderza jednak to, że pomimo "nadużyć" (Applegate 1990: 4) i manipulacji hitlerowskiej propagandy, przeżyło ono epokę hitlerowską - niczego nie tracąc ze swej emocjonalnej, społecznej i politycznej siły. Doskonale to ilustruje przytoczony przez Applegate krótki opis zebrania obywatelskiego, które odbyło się w mieście Pfalz w 1946 roku:

'Nowy Landrat [...]zobowiązał się do "przywrócenia dobrobytu i troski o przyszłość Heimatu" w duchu przebaczenia, powtarzając słowo Heimat dwanaście razy w pięciominutowym przemówieniu. Zakończył apelem, aby "każdy z nas poświęcił swą pracę wzniosłym ideałom ludu i Heimatu". Końcowe wieczorne przemówienie było emocjonalną afirmacją Heimatu, opartą na bazie niemieckiej wspólnoty (1990: 242).'

Mówiąc o słowie Heimat jako o czymś, co jednoczy i skłania do działania oraz kształtuje różnorodność i tożsamość mieszkańców miasta Pfalz (tak w XIX, jak i XX wieku) i podkreślając nieprzekładalność cytowanych niemieckich słów, Applegate (1990: 3) pisze:

'Pfalz było ojczyzną, Pfalz było Heimatem. Oprócz odczuwania Heimatliebe [miłości do Haimatu, A.W.], mieszkaniec Pfalz wykazywał Heimatpflege [troskę o Heimat, A. W.] oraz Heimatgedanken [myśli o Heimacie, A. W.]. Za życia mógł'  'nazywać siebie Heimatkundler [znawcą Heimatu, A. W.], lub po prostu Heimatler [oddany Heimatowi, człowiek Heimatu, A. W.], a po śmierci jego nekrolog wychwalał go jako człowieka, który prawdziwie kochał swój Heimat.'

Przyjąwszy fundamentalne znaczenie pojęcia Heimat dla kultury niemieckiej, rozumiemy, że wyjaśnienie jego sensu w ramach semantyki interpretacyjnej i dokładne ukazanie tego, co jest właściwe tylko jemu, a co różni go od najbliższych odpowiedników w innych językach, jest zadaniem istotnym. Jednak często utrzymywano, że zadanie to jest niewykonalne. Zacytujmy raz jeszcze Applegate:

'Można by twierdzić, że skoro słowo Heimat pojawiało się w tak różnych dyskusjach, w tak różnorodnych warstwach niemieckiego społeczeństwa, to stratą czasu byłoby doszukiwanie się jednego znaczenia, jedynej prawdy obejmującej całą tę złożoność. Ale wszechobecność tego słowa i jego emocjonalna dobitność często skłaniały interpretatorów do poszukiwania tego, co stanowi najistotniejszą treść wyrażaną słowem Heimat. Wyniki tych wysiłków nie zawsze kończyły się sukcesem (1990: 4).'

Sama Applegate Z rezerwą podeszła do dawnych i nowszych prób zdefiniowania znaczenia Heimatu i zamiast tego zdecydowała się poświęcić temu nie dającemu się ująć w jedną definicję słowu książkę. "Zamiast powiększać liczbę definicji słowa, które tyle ich już miało, praca ta — napisała na wstępie swojej książki — dotyczyć będzie samej jego historii, która, w przypadku Heimatu, oznacza historię pewnego sposobu mówienia i myślenia o niemieckim społeczeństwie i niemieckości" (Applegate 1990: 6).

Zgadzam się, że słowo Heimat zasługuje na opracowanie mające objętość książki czy nawet kilku książek. Lecz zasługuje również na definicję, i jeżeli chce się uchwycić zmiany w jego znaczeniu, wymaga ono więcej niż jednej definicji. W dalszym ciągu artykułu zaproponuję i spróbuję krótko uzasadnić definicję współczesnego użycia Heimat. Ilustrują to użycie dwa cytaty:

'Heimat ist ja nicht nur dieses Stück Land mit seiner Enge und Abgeschlossenheit, dieser kleine und übersehbare Gegensatz von Weit und Ferne und Leben. Die Ströme und Bäche sind Heimat, die durchs Land gehen, die Wolken sind Heimat, wenn sie darüber hinziehen, und die Sterne [...] gehören dazu (Rainer Maria Rilke 1903, cytowany w Füllerbom 1992: 100).'

'[Heimat ' 'nie jest tylko tym odrębnym, niewielkim i dającym się wymierzyć skrawkiem ziemi, antytezą świata, oddalenia i życia. Heimat to strumienie i potoki, które tę ziemię przecinają, a jego częścią są rozpościerające się nad wsią chmury i gwiazdy.]'

'Von meinem Schreibtisch blicke ich über den Rhein in meine Heimat, das Elsaß, und wenn ich hinüberfahre, zücke ich an der Grenze, die seit 1918 wieder der Rhein bildet, einen französischen Paß (René Schickele, Himmlische Landschaft 1933, cytowany przez Storck 1992: 106).'

'[ przy biurku patrzę za Ren na mój Heimat, na Alzację, a gdy tam jadę, wyciągam mój francuski paszport na granicy, która od 1918 roku znów jest wytyczona na Renie.]'

Podejmując próbę uwzględnienia wszystkich różnorodnych aspektów Heimatu, proponuję następującą eksplikację tego złożonego semantycznie słowa:

Heimat

(a) miejsce

(b) urodziłem się w tym miejscu

(c) to miejsce składa się z wielu miejsc

(d) gdy byłem dzieckiem, byłem jakby częścią tych miejsc

(e) czułem coś dobrego, gdy byłem jakby częścią tych miejsc

(f) czułem, że nic złego nie może mi się zdarzyć

(g) nie mogę czuć się tak w innych miejscach

(h) dlatego gdy myślę o tych miejscach, czuję coś dobrego

(i) myślę coś takiego, gdy myślę o tych miejscach:

(j) te miejsca nie są takie jak inne miejsca

(k) byłem jakby częścią tych miejsc

(l) nie mogę być jakby częścią żadnych innych miejsc

(m) (wiem: niektórzy inni ludzie myślą to samo, gdy myślą o tych miejscach)

(n) (myślę, że ci ludzie czują to samo, gdy myślą o tych miejscach)

(o) (gdy myślę o tych ludziach, czuję coś dobrego)

Komponent (a) wskazuje, że Heimat jest miejscem niekoniecznie krajem" — jak na przykład Vaterland, ojczyzna czy rodina, o których będzie mowa dalej, lecz po prostu 'miejscem'. Nie jest to miejsce małe, jak ogród czy nawet wioska, składa się ono z wielu miejsc (komponent (c), lecz jest wystarczająco małe, by być na miarę człowieka, tak, że osoba, a nawet dziecko mogą być nie tylko świadome wielu tych miejsc, lecz czuć się jakby ich częścią.

Komponent (b) 'urodziłem się tym miejscu' może być zakwestionowany na podstawie osobistych wypowiedzi ludzi, którzy nie urodzili się, lecz wychowali W miejscu, które uważają za swój Heimat. Iring Fetscher na przykład uważa Drezno za swój Heimat, choć urodził się, jak przyznaje, w Wirtemberdze:

'Ich kann mich noch ganz gut daran erinnern, daß ich als etwa Vierzehnjähriger das Aufsatzthema gestelit bekam: "Kann denn Großstadt Heimat sejn?" "Denn" ließ auf eine womöglich negative Antwort schließen. Ich entschloß mich aber — aus Überzeugung — die Frage mit "ja" zu beantworten. Die Kunst und Barockstadt Dresden mit ihren engen Gassen und verlockenden Antiquariaten war für mich — auch wenn ich, in Württemberg geboren, von zwei süddeutschen Eltern stammend, in Dresden nur "aufgewachsen" war — Heimat (Fetscher 1992: 17).'

'[Doskonale pamiętam, że gdy miałem czternaście lat, napisałem wypracowanie na temat "Czy duże miasto może w ogóle być Heimatem?" "W ogóle" wydawało mi się sugerować odpowiedź negatywną. Niemniej jednak zdecydowałem się — zgodnie z przekonaniem — odpowiedzieć "tak". Barokowe miasto Drezno, z jego wąskimi uliczkami i nęcącymi antykwariatami było dla mnie Heimatem, chociaż urodziłem się w Wirtemberdze w rodzinie Niemców południowosudeckich, a w Dreźnie tylko wyrosłem.]'

Ale choć tego typu stwierdzenia są dość powszechne, najwyraźniej opierają się one na metaforycznym rozszerzeniu sensu słowa — być może dla Fetschera Drezno było JAK Heimat (mimo że jest to duże miasto i że autor w nim się nie urodził); subiektywnie Drezno było dla niego tym, czym Heimat był dla innych ludzi. Jeśli duże miasto mogłoby być uważane w dosłownym sensie za czyjś Heimat, nie pojawiałyby się takie prowokujące do dyskusji tematy szkolnych wypracowań.

Oczywiście możliwe jest żywienie przez ludzi Heimatsgefühle [uczuć "patriotycznych"] do miejsc innych niż te, w których się urodzili, tak jak kobieta może żywić "matczyne uczucia" do osób, które nie są jej dziećmi, ale znaczy to, że ktoś może żywić uczucia do nowych miejsc TAKIE, JAKIE zwykle żywi się w stosunku do Heimatu, nie zaś, że te nowe miejsca stają się czyimś Heimatem w dosłownym sensie.

Należy jednak zgodzić się z Fetscherem, że związek między Heimatem i dzieciństwem jest silniejszy i istotniejszy niż związek między Heimatem i samym miejscem urodzenia, zwłaszcza że Heimat sugeruje coś w rodzaju tęsknoty za dzieciństwem, a przede wszystkim za łączącym się z nim utraconym szczęściem.

'Freilich gilt das nur für die, denen ein günstiges Schicksal ein Mindestmaß von kindlicher Geborgenheit und Heimat zuteil werden ließ.'

'[Oczywiście może to dotyczyć tylko tych ludzi, którym sprzyjający los aai w trochę bezpieczeństwa i Heimatu.]'

W zaproponowanej eksplikacji szczególny związek między Heimatem i dzieciństwem znajduje odbicie nie tylko w komponencie (d) 'gdy byłem dzieckiem byłem jakby częścią tych miejsc' ale także w przywołaniu dziecięcej szczęśliwości w (e) 'czułem coś dobrego, gdy byłem w tych miejscach' i w wyrażających tęsknotę komponentach (g) i (l) 'nie mogę czuć się tak w innych miejscach', 'nie mogę być jakby częścią innych miejsc', a także w przyczynowym związku między czyjąś miłością do Heimatu a dzieciństwem (komponent (h): 'd1atego gdy myślę o tych miejscach, czuję coś dobrego'). Komponent (f) ma wyrazić myśl, że w swym Heimacie człowiek czuje się "geborgen" to znaczy, z grubsza rzecz biorąc, bezpieczny (jak w matczynych objęciach)".

Myśl o "należeniu" w dzieciństwie do Heimatu znajduje odbicie w komponentach (d) i (k) 'byłem jakby częścią tych miejsc', a odniesienie pojęcia Heimat do czegoś "utraconego" i "dostępnego tylko pamięci" (co było na przykład przedmiotem dyskusji nadanej przez radio heskie w 1970 roku, w której uczestniczyli między innymi Heinrich Böll, Günter Grass i Norbert Blüm, zrelacjonowanej przez Applegate 1990: 4-5) odpowiada komponentowi (g) i (i): 'nie mogę czuć się tak w innych miejscach' i 'nie mogę być jakby częścią innych miejsc'.

Ale nostalgiczne brzmienie słowa Heimat nie powinno być interpretowane jedynie w relacji do dzieciństwa. Bardzo charakterystyczna z tego punktu widzenia jest cytowana powyżej wypowiedź Rilkego, potrójnie kontrastująca Heimat - z "życiem", które wraz z upływem oddala nas od dzieciństwa, z "oddaleniem", dystansem dzielącym nas od znanych miejsc, do których niegdyś należeliśmy, ze "światem", tzn. abstrakcyjnymi formami politycznymi i społecznymi, zastępującymi emocjonalne bezpieczeństwo lokalnej wspólnoty, do której ktoś należał.

Applegate (1990: 11) nie wątpi, że "w gruncie rzeczy nostalgiczna ewokacja zamkniętej i ograniczonej wspólnoty Heimatu zastępuje szersze i mniej osobiste formy przynależności politycznej i terytorialnej", innymi słowy, że istnieje związek współczesnego pojęcia Heimat ze zmianami w niemieckiej świadomości narodowej, które nastąpiły po zjednoczeniu Niemiec pod przywództwem Prus w 1871 roku. Sam fakt, że słowo Heimat zachowało, obok "szerszego" pojęcia Vaterland (o którym będzie mowa poniżej), kluczową pozycję w leksykonie niemieckiej kultury, potwierdza sugestię zawartą w tytule książki Applegate: "Naród prowincjuszy: niemiecka idea Heimatu" i dodaje wiarygodności takim jak te stwierdzeniom:

'Idea Heimatu potencjalnie obejmuje cale Niemcy, od ich poszczególnych prowincji po zjednoczoną całość. Dała ona Niemcom możliwość pogodzenia lokalnych tradycji politycznych z ideałami jedynej narodowości ponadlokalnej. Heimat był zarówno ukochanym małym skrawkiem ziemi, jak i ukochanym narodem; był elastyczną i pojemną ojczyzną obejmującą wszystkie takie małe fragmenty (1990: 1 1).'

'Dla jednoczącego się w 1871 roku narodu odnajdowane tradycje Heimatu wypełniały lukę między narodowymi aspiracjami i prowincjonalną rzeczywistością. Te wysiłki [zmierzające do narodowej integracji na bazie regionalizmu, A.W.] można nazwać federalizmem w tym sensie, że zwolennicy Heimatu akceptowali niemiecka różnorodność. Działali na rzecz narodowej spójności niekoniecznie przejawiając entuzjazm dla jej symboli czy dążących do niej Prus i narodowego rządu (1990: 13).'

W przeciwieństwie do Vaterlandu (o czym poniżej) Heimat nie odnosi się do narodu, ale też jego perspektywa nie jest czysto indywidualna; być może emanujące z tego słowa ciepło ("Bei dem Wort Heimat wird uns allemal wami ums Herz" [słowo Heimat budzi w naszych sercach ciepłe uczucia] Fetscher 1992: 15) przenosi się w jakiś sposób na ludzi, z którymi dzielimy Heimat. Aby uwzględnić tę możliwość, włączyłam do eksplikacji Heimatu trzy dodatkowe komponenty (1), (m) i (n), które będą stanowiły przedmiot późniejszych rozważań.

Rozszerzenie po 1871 roku użycia słowa Heimat niekoniecznie oznacza zmianę semantyczną. Uwaga Applegate (1990: 13), że "ewolucja Heimatu jako pojęcia nastąpiła po zmianie hierarchii przynależności, od domu rodzinnego do terytorium państwowego i narodowego" może być traktowana raczej jako komentarz do zmian w psychologii społeczno-politycznej niż do struktury semantycznej Heimatu. Powszechne w dwudziestym wieku użycie słowa Heimat, takie jak w "Russland Lager-Lied" (pieśni jeńców niemieckich więzionych w rosyjskich obozach w 1945 roku i później), wydaje się całkowicie to potwierdzać:

'Und wir ale hir in Rusland haben eine Bitren Schmerz'

'und wir dachten oft in Stielen es zereist unz nur das Herz'

'den die Mutter in Heimat Vater und Bruder an der Front'

'und wir sind so arn aleine unter dem ferlassen Folk'

'(cytowane przez Greverusa 1972: 452; oryginalna ortografia).'

'[ A my tu w Rosji cierpimy gorzki ból i myślimy często, że pęknie nam serce, nasze matki w ojczyźnie (Heimat), ojcowie i bracia na froncie, a my jesteśmy tak samotni pomiędzy tymi opuszczonymi ludźmi]'

Warto odnotować, że to Heimat, a nie Vaterland, pojawia się zwykle w pieśniach jenieckich i że Vaterland jest typowy dla "pieśni bojowych" i "korporacyjnych" (Burschenlieder), o czym będzie mowa poniżej.